W miejscach na Warmii i Mazurach, w których Mikołaj Kopernik przebywał, na różne sposoby upamiętniono jego osobę i dokonania. Dziś przez wiele z tych miejsc wiedzie turystyczny Szlak Kopernikowski, którego wersje drogowa (ok. 300 km) i piesza (236 km) częściowo się pokrywają. Rok jubileuszowy to dobra okazja, żeby powędrować śladami wielkiego uczonego.
Brama Brodnicka w Nowym Mieście Lubawskim / fot. archiwum UMWWM 
Portal zachowany na terenie zrewitalizowanego zamku biskupów chełmińskich w Lubawie / fot. archiwum UM w Lubawie
Szlak drogowy został oznakowany symbolem astrolabium i obecnie obejmuje odcinki w województwach warmińsko-mazurskim, pomorskim i kujawsko-pomorskim (łącznie ok. 590 km). Wędrując szlakiem, można zwiedzać zabytkowe budowle pamiętające czasy astronoma, poświęcone mu ekspozycje muzealne, a także poznawać sekrety kosmosu w planetariach i obserwatoriach astronomicznych.
Na Warmii Kopernik mieszkał w kilku miejscach, odbywał też wiele podróży, odwiedzając miasta i wsie należące do kapituły warmińskiej. Wizytował także posiadłości biskupie, w tym: Reszel, Jeziorany i Barczewo. Jego wędrówki sięgały również poza granice historycznej Warmii – do Elbląga, Bartoszyc, Lubawy, Malborka, Grudziądza, Torunia, Królewca, Wilna, Poznania, Krakowa.
Przez ziemię lubawską i skrawek Mazur
W województwie warmińsko-mazurskim szlak wiedzie od południowej granicy regionu do Kurzętnika, gdzie warto zobaczyć ruiny zamku kapituły chełmińskiej. Na stoku wzgórza zamkowego ustawiono pomnik poświęcony Kopernikowi, a na jego szczycie wzniesiono niewielkie obserwatorium astronomiczne. Zbaczając z trasy, można odwiedzić też obserwatorium w Truszczynach, w którym urządzono m.in. wystawę na temat Kopernika. Kolejnym miastem na trasie jest Nowe Miasto Lubawskie – z gotyckim kościołem św. Tomasza Apostoła i dwiema bramami z tego okresu: Lubawską i Brodnicką.
Dalej leży Lubawa, w której Kopernik bywał w 1539 r. w gościnie u swojego przyjaciela biskupa chełmińskiego Tiedemanna Giesego. Właśnie tutaj podjął decyzję o wydaniu drukiem dzieła „O obrotach”, dowodzącego prawdziwości teorii heliocentrycznej. Zamek, w którym gościł nie dotrwał do naszych czasów, jednak zrewitalizowano pozostałości jego murów i odtworzono dwa jego skrzydła w nowoczesnej formie. W Lubawie czasy astronoma pamięta też gotycki kościół św. Anny.
Dalej szlak przebiega w pobliżu pola bitwy pod Grunwaldem z 1410 r. Co roku w lipcu organizowane są na nim wielkie inscenizacje bitwy, a w tutejszym muzeum przez cały rok można zapoznawać się z dziejami stosunków polsko-krzyżackich.
Zanim szlak dotrze do granic historycznej Warmii, przecina jeszcze Olsztynek, słynący z Parku Etnograficznego Muzeum Budownictwa Ludowego. Poza tym warto tutaj zobaczyć gotycki kościół, w którym mieści się Salon Wystawowy tego muzeum, przebudowany zamek krzyżacki oraz Multimedialne Muzeum Obozu Jenieckiego Stalag I B i Historii Olsztynka w ratuszu.
Witajcie na Warmii, w ojczyźnie Kopernika
Przez Stawigudę, w której Kopernik lokował osadników, szlak wiedzie do Olsztyna, gdzie pełnił urząd administratora dóbr wspólnych kapituły warmińskiej. W zamku, którego był najsłynniejszym mieszkańcem, obecnie działa Muzeum Warmii i Mazur, prezentujące zbiory dotyczące archeologii i historii regionu, sztuki dawnej i współczesnej. Kopernikowi poświęcono oddzielną ekspozycję. Największym skarbem muzealnej biblioteki jest inkunabuł medyczny z odręcznymi notatkami uczonego – jedyna zachowana w kraju książka z jego zbiorów.
Na ścianie zamkowego krużganka zachowała się wykonana przez niego tablica astronomiczna, która służyła do przedstawienia pozornego ruchu słońca w dniach bliskich równonocy wiosennej. To jedyny na świecie instrument astronomiczny używany przez Kopernika, który przetrwał do naszych czasów. Obserwacje z wykorzystaniem tablicy przyczyniły się do wprowadzenia obowiązującego do dziś kalendarza.
Innymi gotyckimi zabytkami Olsztyna, które pamiętają czasy Kopernika, są: konkatedra św. Jakuba Apostoła, Stary Ratusz i Wysoka Brama. Na starówce wielkiemu astronomowi postawiono dwa pomniki. Jeden – przedwojenny – to jego popiersie, drugi – współczesny – ma formę ławeczki, na której można przysiąść z Kopernikiem. Z astronomią można w mieście obcować na żywo, odwiedzając planetarium lub obserwatorium.
W sercu warmińskiej krainy
Przez Dywity, w których Kopernik lokował osadników, szlak dociera do Dobrego Miasta. Tutaj warto odwiedzić kościół kolegiacki Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych – drugą co do wielkości gotycką świątynię na Warmii, oraz Basztę Bocianią, będącą elementem średniowiecznych obwarowań miasta, a także urządzony w jej pobliżu Skansen Miejski.
Kolejny na trasie jest Lidzbark Warmiński, gdzie Kopernik przez kilka lat przebywał u swojego wuja, biskupa warmińskiego Łukasza Watzenrodego. Wraz z nim mieszkał w zamku, w którym obecnie mieści się Muzeum Warmińskie. Jego stała ekspozycja jest poświęcona wybitnym mieszkańcom zamku, głównie Ignacemu Krasickiemu i innym biskupom, ale również Kopernikowi. Inne wystawy prezentują m.in. sztukę gotycką i malarstwo, uzbrojenie i numizmaty. Dziedziniec budowli otaczają efektowne krużganki, co przyniosło jej miano Wawelu Północy. Spośród zamkowych wnętrz największe wrażenie robią Wielki Refektarz i kaplica z rokokowym wyposażeniem.
Innymi gotyckimi zabytkami miasta są: kościół kolegiacki św. Piotra i Pawła wraz z klasztorem oraz Wysoka Brama. Z późniejszych budowli uwagę zwraca odnowiona Oranżeria Krasickiego z początku XVIII w., gdzie obecnie odbywają się imprezy kulturalne. Pomnik Kopernika stanął na Bulwarze nad Łyną.
Kolejne etapy szlaku wiodą przez miasta, które Kopernik wiele razy odwiedzał, pełniąc obowiązki urzędowe. Zachowały się w nich budowle, które oglądał na własne oczy i w których bywał. W centrum Ornety wznosi się gotycki ratusz, nieopodal zaś kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z tego samego okresu. Pieniężno znane jest z Muzeum Misyjno-Etnograficznego, działającego przy seminarium księży werbistów. Zachował się tutaj też pierwotnie gotycki kościół św. Apostołów Piotra i Pawła. Nad Braniewem góruje gotycki kościół św. Katarzyny. Z tutejszego zamku biskupiego zachowała się jedynie wieża bramna, która po rewitalizacji służy jako punkt widokowy.
W cieniu fromborskiego wzgórza
Dalej szlak wiedzie do Fromborka nad Zalewem Wiślanym, gdzie astronom żył i pracował przez blisko 30 lat. Urzędował wówczas na Wzgórzu Katedralnym. Obecnie w budowlach tego kompleksu działają Muzeum Mikołaja Kopernika oraz Muzeum Pomnika Historii Frombork Zespół Katedralny, które m.in. udostępnia do zwiedzania gotycką Archikatedrę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja Apostoła. Pod jej posadzką spoczywają doczesne szczątki wielkiego uczonego (powtórnie pochowane w 2010 r.).
Muzeum Mikołaja Kopernika prezentuje ekspozycje stałe poświęcone jego życiu i dziełu oraz witrażom fromborskim i braniewskim. Wystawy czasowe dotyczą różnych aspektów kultury oraz ukazują sztukę dawną i współczesną. W ramach placówki działają: planetarium w Wieży Radziejowskiego (na jej szczycie urządzono taras widokowy) oraz Park Astronomiczny z obserwatorium na Górze Żurawiej koło Fromborka.
Poza murami kompleksu, w szpitalu Św. Ducha, urządzono dział historii medycyny tego muzeum. Panoramę miasta można podziwiać z gotyckiej Wieży Wodnej. U stóp Wzgórza Katedralnego wznosi się pomnik Kopernika. Drugi – w formie ławeczki – ustawiono na fromborskim rynku.
Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim / fot. archiwum UMWWM 
Ścieżka Kościelna w Elblągu / fot. archiwum UMWWM, 
Kościół pw. Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych w Dobrym Mieście / fot. archiwum UMWWM
Wzdłuż Zalewu Wiślanego do Elbląga
Kolejne etapy szlaku prowadzą wzdłuż Zalewu Wiślanego przez Tolkmicko, gdzie można obejrzeć gotycki kościół św. Jakuba Apostoła i basztę z tego okresu, oraz przez Kadyny – z kompleksem wsi cesarskiej i pałacem z XVII w. Ostatnim miastem na trasie jest Elbląg, nie leżący na Warmii, ale historycznie z nią związany. Kopernik bywał tutaj wiele razy, zarówno towarzysząc wujowi biskupowi, jak i reprezentując interesy kapituły warmińskiej.
W mieście znajdziemy wiele zabytków, które pamiętają te odwiedziny, w tym budowle należące do kompleksu zamku krzyżackiego. Działa w nich Muzeum Archeologiczno-Historyczne. Prezentowane zbiory pochodzą m.in. z osady handlowej wikingów Truso, cmentarzyska Gotów w Weklicach i wykopalisk na elbląskim Starym Mieście.
W panoramie elbląskiej starówki dominuje gotycka katedra św. Mikołaja (z punktem widokowym na liczącej blisko 100 m wysokości wieży). Inne zachowane zabytki z tego okresu to m.in.: Brama Targowa oraz kościoły Św. Ducha i dominikanów (obecnie siedziba Galerii EL), a także średniowieczne przejście pomiędzy kamienicami zwane Ścieżką Kościelną. Z Elbląga szlak zmierza do granicy województwa, gdzie łączy się z odcinkiem pomorskim.
Więcej informacji o atrakcjach na Szlaku Kopernikowskim można znaleźć
na www.szlakkopernikowski.pl.
Oprac. Rafał Śliwiak, Departament Turystyki i Sportu UMWWM
