Gotyk to styl dominujący w województwie warmińsko-mazurskim, a jego główne budowle to zamki i kościoły. Tych pierwszych powstało ok. 45 – w tym 31 krzyżackich i 14 kościelnych (biskupich i kapitulnych). Spośród 22 naszych miasteczek Cittaslow 15 ma w swej historii zamki. Kilka funkcjonuje w pełnej krasie. Biskupie w Lidzbarku Warmińskim i Reszlu łączą funkcje muzealne z hotelowymi. Krzyżacki w Rynie (najpierw prokuratorski komturii bałgijskiej – obecnie w Obwodzie Kaliningradzkim, a potem komturski) jest hotelem, w Nidzicy (prokuratorski komturii ostródzkiej) pełni siedzibę centrum kultury, a w Działdowie (wójtowski komturii ostródzkiej) łączy funkcje administracyjne (Urząd Miasta) z muzealnymi (Muzeum Pogranicza).
Przez wieki zamki niszczały – a jeśli coś z nich się zachowywało, to piwnice. Tak jest w Ornecie (www.orneta.pl). Zamek budowano (lata 1341-1350) na stolicę biskupstwa, ale gdy przeniesiono ją do Lidzbarka Warmińskiego (1350 r.), stracił na znaczeniu. W 1809 r. rozebrano mury i pomieszczenia gospodarcze, a w 1890 r. dwa skrzydła. Na ich fundamentach wzniesiono budynki szkolne. Szkoła funkcjonuje do dziś, a gotyckie piwnice służą od lat uczniom za szatnie (w dni nauki można je zwiedzać). Miasto zachowało średniowieczny układ urbanistyczny – z gotyckim ratuszem obudowanym domkami budniczymi (kramy) i kościołem św. Jana Chrzciciela.
fot. S. Harajda 
fot. arch. UM Lubawa
Gotyckie piwnice zachowały się też po Zamku Biskupów Warmińskich w Jezioranach (www.jeziorany.com.pl). Został wybudowany w połowie XIV w., a rozebrany w końcu XVIII w. po wielkim pożarze całego miasta. Po zamku pozostały grube na 3 metry mury i piwnice, które po 1945r. były m.in. harcówką , a potem kawiarnią, a dziś służą miejskiemu ratuszowi. Gotyckim zabytkiem jest tu kościół św. Bartłomieja z 1390 r. z organami, których brzmienie jest godne wysłuchania.
Zamek krzyżacki w Olsztynku (www.olsztynek.pl) był komornictwem komturii ostródzkiej. W 1843r. został siedzibą progimnazjum, potem gimnazjum humanistycznego, seminarium nauczycielskiego i szkoły powszechnej. Absolwentem olsztyneckiego gimnazjum jest Emil von Behring – laureat pierwszej Nagrody Nobla z medycyny (1901 r.) za zastosowanie seroterapii w walce z błonicą (dyfterytem). Dziś odremontowany budynek jest siedzibą Zespołu Szkół im. K. C. Mrongowiusza (tu urodzonego). Obok szkoły dawny kościół ewangelicki, dziś Galeria Sztuki Muzeum Budownictwa Ludowego.
fot. arch. UMWWM
W Braniewie (www.it.braniewo.pl) – najstarszym z 12 warmińskich miast (prawa miejskie 1254 r.) – zamek biskupi powstał w XIII wieku. Gdy w 1341 r. siedzibę biskupów przeniesiono do Ornety, a siedzibę Kapituły Warmińskiej do Fromborka, jego rola zmalała. W 1811 r. w zamku zagościł Instytut Pedagogiczny dla Nauczycieli Warmińskich Szkół Ludowych, a mury dostosowano do jego potrzeb. Szkoła spłonęła w 1945 r., a teren „uporządkowano” w 1958 r., pozostawiając jedynie wieżę bramną, kryjącą dwukondygnacyjną kaplicę z gwiaździstym sklepieniem. Tuż obok – wybudowana w XIV wieku – bazylika mniejsza św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Kościół w 1945 r. został wysadzony przez wojska niemieckie. Ocalała strona południowa, część strony północnej, chór wschodni i jeden z filarów. Trwającą 7 lat odbudowę rozpoczęto w 1979 r.
W Nowym Mieście Lubawskim (www.it.nowemiasto.pl) zamku nie było, ale istniały w odległym o 4 km Bratianie (krzyżacki – tu 8 listopada 1343 odbyło się spotkanie książąt mazowieckich z wielkim mistrzem w sprawie wytyczenia granicy między Mazowszem a państwem zakonnym, tu była też siedziba wójtów Nowego Miasta – dziś to tylko resztki ruin) i oddalonym o 3 km Kurzętniku (ruiny zamku biskupów chełmińskich). W Nowym Mieście na uwagę zasługuje gotycka bazylika św. Tomasza Apostoła (z nagrobkiem gotyckim rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 r.) i dwie bramy – Brodnicka i Lubawska. W odległej o 15 km Lubawie odbudowywany jest Zamek (od XIII do XVII wieku siedziba biskupów chełmińskich), gdzie kiedyś gościł Mikołaj Kopernik, a teraz ma być Centrum Aktywności Społecznej.
fot. arch. UMWWM
Krzyżaków obowiązywało nocowanie w zamkach, były więc budowane w odległości do 30 km – tak aby umożliwić przemieszczenie się miedzy nimi w jeden dzień. Dziś to odległości na rekreacyjne wycieczki rowerowe. Dlatego też wypoczynek warto połączyć z odwiedzeniem gotyckich ciekawostek w miasteczkach Cittaslow.
Opracował: Stanisław Harajda
