Z okazji 550. rocznicy urodzin wielkiego astronoma rok 2023 został ogłoszony Rokiem Mikołaja Kopernika. Warto więc przypomnieć, że choć jego myśli błądziły w kosmosie, na swoją ziemską ojczyznę wybrał Warmię. Z 70 lat życia spędził tutaj ponad 40.
Sam nazywał Warmię „odległym zakątkiem Ziemi” i „kraikiem na końcu świata”. Trudno mu się dziwić, przybył tutaj bowiem ze świata prawdziwie „wielkiego”. Urodzony w Toruniu w 1473 r., zdobywał gruntowne wykształcenie w królewskim mieście Krakowie – studiując tzw. sztuki wyzwolone, a potem we Włoszech – studiując prawo w Bolonii i medycynę w Padwie, odbywając praktykę w kancelarii papieskiej w Rzymie i uzyskując tytuł doktora prawa kanonicznego w Ferrarze. Mógł pobierać te nauki dzięki pomocy swojego wuja, biskupa warmińskiego Łukasza Watzenrodego. I to właśnie dzięki staraniom wuja Kopernik uzyskał funkcję kanonika kapituły warmińskiej w 1495 r.
U boku biskupa w Lidzbarku Warmińskim
Wówczas też po raz pierwszy odwiedził Lidzbark Warmiński. Potem powrócił tu po ukończeniu studiów w 1503 r. i pozostał na Warmii na stałe. Choć też często poza jej teren wyjeżdżał, głównie służbowo. Jako kanonik pełnił urzędy z ramienia kapituły warmińskiej, m.in. administratora jej dóbr wspólnych. Zajmował się także dyplomacją, ekonomią, medycyną i literaturą. Równolegle przez wiele lat prowadził obserwacje nieba i nowatorskie badania astronomiczne, opracowując rewolucyjną teorię heliocentryczną.
Przez pierwsze lata Kopernik zamieszkiwał w lidzbarskim zamku, pełniąc obowiązki osobistego sekretarza i lekarza biskupa. W ich ramach często towarzyszył wujowi podczas zjazdów stanów pruskich, negocjacji polsko-krzyżackich i innych wydarzeń politycznych, doskonaląc swoje talenty dyplomatyczne. Powstały w tym okresie zarys teorii heliocentrycznej zawarł w „Komentarzyku”, który potem w odpisach krążył po Europie.
Pomiędzy Fromborkiem a Olsztynem
Choć wuj widział w nim swojego następcę, Kopernik opuścił jego dwór w 1510 r., by zamieszkać we Fromborku i objąć funkcje kanclerza i wizytatora dóbr kapituły. W tym mieście nad Zalewem Wiślanym spędził łącznie 29 lat.
Na Wzgórzu Katedralnym uczony zakupił basztę, do dzisiaj znaną jako Wieża Kopernika. Poza murami kompleksu katedralnego nabył zaś kanonię, w której ogrodzie urządził stanowisko do prowadzenia obserwacji nieba (tzw. pavimentum). Obserwacje te znalazły praktyczne zastosowanie m.in. przy pracach nad reformą kalendarza juliańskiego, do udziału w których zaprosili Kopernika uczestnicy soboru laterańskiego w 1513 r.
Doceniając talenty zarządcze uczonego, kapituła powierzyła mu urząd administratora jej dóbr wspólnych w latach 1516–1519 i 1520–1521. W związku z tym Kopernik zamieszkał w zamku w Olsztynie. Do jego obowiązków należało m.in. zasiedlanie nowymi osadnikami wsi w komornictwach olsztyńskim i pieniężnieńskim, wyludnionych wskutek działań wojennych. Świadectwem tej działalności jest rękopis pt. „Lokacje łanów opuszczonych” z zapisami dotyczącymi wizyt w 43 wsiach.
Na zlecenie kolejnego biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego w 1517 r. Kopernik napisał rozprawę o reformie pieniądza, którą dwa lata później rozwinął w traktat „Zasady bicia monety”.
Obronił miasto i zatrzymał Słońce
Do Olsztyna Kopernik powrócił w 1520 r., aby przygotować zamek i miasto do obrony przed spodziewanym atakiem Krzyżaków. Dzięki temu w styczniu 1521 r. obrońcy odparli szturm oddziału zakonnego na mury miejskie w okolicach Furty Młyńskiej. Po zawieszeniu broni astronom opuścił miasto, ale w ciągu kolejnych 20 lat odwiedzał je jeszcze kilkakrotnie. M.in. w 1531 r. opracował tzw. olsztyńską taksę chlebową, uzależniającą ceny chleba od cen zboża i innych kosztów.
Po powrocie do Fromborka Kopernik pełnił kolejne ważne urzędy z ramienia biskupa i kapituły, a od 1525 – zaczął być odpowiedzialny za negocjacje z nowo powstałymi protestanckimi Prusami Książęcymi.
Niezależnie od tego wciąż prowadził badania nieba i pisał kolejne rozdziały swojego przełomowego dzieła dowodzącego teorii heliocentrycznej, jednak nie decydował się na jego publikację. Ukazało się ono pod tytułem „O obrotach sfer niebieskich” dopiero tuż przed śmiercią autora, która nastąpiła po długiej chorobie w maju 1543 r. Doczesne szczątki Kopernika spoczęły we fromborskiej katedrze.
Oprac. Rafał Śliwiak, Departament Turystyki i Sportu UMWWM
