Choć dzisiaj nazwy Warmia i Mazury wymawiamy jednym tchem, a w terenie trudno odnaleźć granice pomiędzy tymi dwiema krainami, to warto wiedzieć, że przez setki lat należały one do różnych organizmów państwowych i mocno zróżnicowały się kulturowo. Co z tego pozostało i dlaczego dzisiaj warto odwiedzać Warmię?

Nazwa krainy pochodzi od pruskiego plemienia Warmów, którzy przed podbojem krzyżackim zamieszkiwali część terenów nad Zalewem Wiślanym. Jako dominium biskupie w obrębie państwa krzyżackiego Warmia została wydzielona w 1243 r. Jej granice ukształtowały się ostatecznie 1346 r. i bez większych zmian przetrwały do 1772 r. Kraj zachował swoją autonomię także po wcieleniu do Królestwa Polskiego w 1466 r.

Warmia przez ponad 500 lat funkcjonowała jako autonomiczny organizm państwowy, w którym władzę świecką sprawowały organy kościelne: biskup warmiński i warmińska kapituła katedralna. Stąd przydomek „święta”, który wówczas pojawił się przy nazwie krainy. Po 1525 r. na otaczających katolicką Warmię terenach Prus Książęcych (których część dziś nazywamy Mazurami) wprowadzono luteranizm, co jeszcze pogłębiło różnice kulturowe pomiędzy oboma krajami.

Poznawaj Warmię, wędrując szlakiem

Dzisiaj różnice te widać głównie w krajobrazie kulturowym. W warmińskich miastach i wsiach wznoszą się wieże kościołów z czerwonej cegły, zaś na rozstajach dróg przycupnęły kapliczki, stawiane przez wieki jako wota dziękczynne czy błagalne. Do dzisiaj na Warmii zachowało się ponad 1300 kapliczek. Charakterystyczne dla Warmii są też sanktuaria, do których także obecnie pielgrzymują wierni, a także… przybywają turyści, aby poczuć ich klimat i podziwiać zabytki.

Mając na uwadze historyczne i kulturowe uwarunkowania, w 2020 r. samorządy powiatów leżących na Warmii, we współpracy z władzami województwa, opracowały Szlak Świętej Warmii, który ma pomagać w poznawaniu najciekawszych zakątków tej krainy. Na szlaku wyznaczono 16 „stacji”, do których należą sanktuaria oraz miejsca związane z historią dominium warmińskiego. Rok później pod szyldem „Okolice Szlaku Świętej Warmii” opisano kolejnych 16 „stacji”, czyli miejsc, które również warto poznać.

Szlak Świętej Warmii nie ma wytyczonego przebiegu, więc trasy pomiędzy poszczególnymi stacjami można wyznaczać, biorąc pod uwagę własne preferencje i uwarunkowania. Niektóre punkty tego szlaku pokrywają się z punktami Szlaku Kopernikowskiego, który upamiętnia najsłynniejszego mieszkańca Warmii – Mikołaja Kopernika. Więcej o atrakcjach Szlaku Kopernikowskiego przeczytacie w artykule:
Zabytki techniki na Szlaku Kopernikowskim – ❤ W_M | PRZEGLĄD TURYSTYCZNY (lovewm.pl)

Drugą postacią, która zapisała się w historii Warmii, jest Jan Paweł II. Zanim został papieżem – bywał tutaj wielokrotnie, m.in. w 1958 r. uczestnicząc w spływie kajakowym Łyną i Marózką.

Gietrzwałd, czyli Polskie Lourdes

Położony kilkanaście kilometrów od Olsztyna Gietrzwałd to jedyne miejsce w Polsce – i jedno z niewielu na świecie – w którym Kościół potwierdził prawdziwość objawień Matki Bożej. Według świadectw doszło do nich w 1877 r. Dwóm miejscowym dziewczynkom objawiła się Maryja i w polskiej gwarze warmińskiej zapowiedziała złagodzenie prześladowań Polaków i Kościoła katolickiego, jeśli wierni będą odmawiali różaniec. Objawienia wzmocniły ruch polski i spowodowały rozkwit życia duchowego. Jeszcze tego samego roku przybyły tu tysiące pielgrzymów, dziś ich liczbę szacuje się na kilkaset tysięcy rocznie.

Sercem sanktuarium jest kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Jego początki sięgają XV w., zaś obecny kształt zyskał po rozbudowie zakończonej w 1869 r. Od co najmniej 1505 r. kult maryjny w Gietrzwałdzie był związany z obrazem Matki Boskiej Gietrzwałdzkiej, umieszczonym w ołtarzu głównym świątyni. Ważną elementem sanktuarium jest również pobłogosławione przez Matkę Bożą źródełko. Woda z niego miała zyskać moc uzdrawiania. Stąd nadawana Gietrzwałdowi nazwa Polskiego Lourdes.

• 

• 

Będąc tutaj, nie sposób nie odwiedzić Olsztyna, z jego zamkiem kapituły warmińskiej (obecnie muzeum), gotycką konkatedrą pw. św. Jakuba, starówką i infrastrukturą rekreacyjną nad jeziorem Ukiel.

Święta Lipka, czyli Częstochowa Północy

Święta Lipka, choć leży na Mazurach, tuż przy granicy z Warmią, duchowo i kulturowo przynależy do tej ostatniej. Początki kultu maryjnego w tej miejscowości sięgają czasów średniowiecza. Wiążą się z legendą o skazanym na śmierć więźniu, któremu Matka Boża poleciła wyrzeźbienie ukazującej ją figurki i zawieszenie jej na pierwszej napotkanej lipie. Powstanie figurki uznano za cud, a więźnia wypuszczono. Wierząc, że figurka ma moc uzdrawiania, w miejscu jej zawieszenia zbudowano kapliczkę, a później barokową bazylikę (1693 r.). W późniejszych latach do świątyni dobudowano czworokątny krużganek z narożnymi kaplicami. Na terenie sanktuarium wzniesiono również dom zakonny jezuitów.

W trójnawowej świątyni, zwanej Perłą Baroku, znajdują się m.in. organy z początku XVIII w. z ruchomymi figurkami, ołtarz główny z tego samego okresu, w którego centrum wisi obraz Matki Bożej z 1640 r., oraz wiele innych cennych elementów wyposażenia. Licznie przybywające do sanktuarium pielgrzymki przyniosły mu miano Częstochowy Północy.

Ze Świętej Lipki do warmińskiego Reszla jest raptem 6 km. Na wiodącym do miasta trakcie w XVIII w. ustawiono 15 barokowych kapliczek drogi różańcowej. W samym Reszlu warto zobaczyć zamek biskupów warmińskich i gotycki kościół pw. św. Piotra i Pawła, a także dwa gotyckie mosty i rozległy park w dolinie Sajny.

• 

• 

Głotowo, czyli Kalwaria Warmińska

W Głotowie koło Dobrego Miasta barokowy kościół pw. Najświętszego Zbawiciela i św. Floriana zbudowano w 1726 r., jednak jego historia sięga średniowiecza i jest związana z legendą o cudownej hostii. Już w XIV w. stojąca tu wcześniej świątynia stała się miejscem kultu Najświętszego Sakramentu i celem pątników.

W 1878 r. w wąwozie w pobliżu kościoła, z inicjatywy Jana Mertena, który wrócił z pielgrzymki do Ziemi Świętej, rozpoczęto budowę drogi krzyżowej, ukształtowanej na wzór jerozolimskiej. W pracach przy profilowaniu wąwozu i wznoszeniu 16 neogotyckich i neoromańskich kaplic uczestniczyło w sumie 70 tys. osób. Poświęcona w 1894 r. Kalwaria Warmińska, zwana też Warmińską Jerozolimą, zaczęła przyciągać nowych pielgrzymów do Sanktuarium Najświętszego Sakramentu i Męki Pańskiej.

Warto też odwiedzić pobliskie Dobre Miasto, żeby zobaczyć drugi co do wielkości na Warmii gotycki kościół pw. Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych z kolegiatą, Basztę Bocianią i Skansen Miejski z warsztatami dawnych rzemieślników.

Stoczek Klasztorny, czyli więzienie prymasa

W Stoczku Klasztornym działa Sanktuarium Matki Bożej Królowej Pokoju. Najważniejszy element barokowego zespołu stanowi kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Świątynia w formie rotundy została ukończona w 1641 r. W 1666 r. dobudowano do niej klasztor bernardynów. Na początku XVIII w. powstały cztery kaplice oraz krużganki. Potem jeszcze rozbudowano kościół i klasztor. Obecnie sanktuarium stanowi zamkniętą kompleks ze świątynią w centrum. W latach 1953-1954 więziono tutaj prymasa Stefana Wyszyńskiego.

W kościele znajduje się ołtarz główny z 1713 r. z kopią obrazu Matki Boskiej Salus Populi Romani, dwa ołtarze boczne z XVII w. i żelazna ambona z 1738 r. Na chórze z 1730 r. są umieszczone organy z XVII w.

Stoczek Klasztorny leży 10 km od Lidzbarka Warmińskiego, który przez 445 lat był stolicą biskupstwa. W mieście warto odwiedzić gotycki zamek biskupi (obecnie muzeum), gotycki kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, barokową Oranżerię Krasickiego i inne zabytki. Po trudach zwiedzania można odpocząć w Termach Warmińskich.

• 

• 

Frombork, czyli Gród Pani na końcu świata

To oczywiście tylko część atrakcji, które czekają na turystów na Szlaku Świętej Warmii i na samej Warmii. Dość wspomnieć jeszcze wzorowane na świętolipskim sanktuaria w Krośnie i Chwalęcinie koło Ornety czy samą Ornetę, z gotyckim ratuszem i wyjątkowym kościołem pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Na trasach warmińskich wędrówek nie może też zabraknąć Fromborka – siedziby kapituły katedralnej i – w latach 1795-1945 – również biskupstwa. Sam Kopernik nazywał ten Gród Pani (z niem. Frauenburg) nad Zalewem Wiślanym „miejscem na końcu świata”.

Ozdobą tutejszego Wzgórza Katedralnego jest największy w regionie (blisko 100 m długości) kościół. Wzniesiona w latach 1329-1388 gotycka archikatedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja Apostoła słynie z głównie barokowego wyposażenia (m.in. 23 ołtarze), grobu Kopernika i bogato zdobionych organów z XVII w. Wzgórze Katedralne we Fromborku – podobnie jak zamek w Lidzbarku Warmińskim i kompleks w Świętej Lipce – zostało uznane za pomnik historii.

Więcej informacji o Szlaku Świętej Warmii i jego atrakcjach można znaleźć na www. szlakswietejwarmii.pl.

Opracowanie Rafał Śliwiak

Departament Turystyki i Sportu UMWWM

zdjęcia: fot. arch. UMWWM