Wizytówką regionu są unikatowe walory przyrody, z którymi obcowanie relaksuje ciało i przynosi ukojenie dla ducha. Parki krajobrazowe łączą walory natury z wieloma innymi atrakcjami turystycznymi. W ich odkrywaniu pomoże nam sieć szlaków pieszych, rowerowych i kajakowych.
Na Warmii i Mazurach jest blisko 3000 jezior, a lasy zajmują ponad 30 procent powierzchni regionu. Urozmaicony krajobraz pojezierzy i wysoczyzn zachwyca niepowtarzalnymi widokami. W granicach województwa warmińsko-mazurskiego w całości leży pięć parków krajobrazowych, a częściowo – kolejne trzy. To doskonałe miejsca do czynnego wypoczynku, obcowania z naturą i pięknem krajobrazu. Ze względu na zróżnicowanie przyrodnicze terenów województwa, charakterystyka każdego z parków jest niepowtarzalna i każdy wabi turystów innymi atrakcjami. Poza walorami natury znajdziemy w nich także miejsca z ciekawą historią, interesujące zabytki i muzea.
fot. arch. UMWWM
Mazurski Park Krajobrazowy
Mazurski Park Krajobrazowy to najstarszy i największy park w regionie. Obejmuje głównie tereny Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, w tym największe w kraju jezioro Śniardwy, zwane Mazurskim Morzem i duże połacie Puszczy Piskiej. Przez Śniardwy wiedzie lubiany przez żeglarzy Szlak Wielkich Jezior Mazurskich (ponad 130 km). Po kompleksie jezior w sezonie turystycznym kursują statki wycieczkowe.
W granicach parku znalazła się też większa część malowniczej rzeki Krutyni, będącej popularnym szlakiem kajakowym (ok. 96 km). Rzeka przepływa przez liczne jeziora i na różnych odcinkach nosi inne nazwy (nazwę Krutynia pomiędzy jeziorami Krutyńskim i Gardyńskim). Na niektórych odcinkach ruch kajakowy w sezonie turystycznym jest intensywny, ale są też takie, gdzie możemy w spokoju i ciszy bezpośrednio obcować z przyrodą. Osoby na co dzień mieszkające w dużym mieście mogą odnieść wrażenie, że przeniosły się do innego, rajskiego świata. Utwierdzą ich w tym odczuciu bliskie spotkania trzeciego stopnia z łabędziami, kaczkami, kormoranami, czaplami i innym ptactwem wodnym. Na trasie spływu możemy spotkać nawet bielika czy orła przedniego. W toni wodnej widać gąbki i krasnorosty, tworzące na kamieniach czerwone kolonie.
W okresie międzywojennym po Krutyni pływał pisarz i dziennikarz Melchior Wańkowicz, pozostawiając ślad swoich wędrówek w zbiorze reportaży „Na tropach Smętka”. Po latach w spływie Krutynią (oraz Pisą) uczestniczył Karol Wojtyła, późniejszy papież Jan Paweł II.
W rezerwatach i na szlakach
Na szlaku i w jego pobliżu utworzono pięć rezerwatów przyrody, które chronią unikalne walory środowiska przyrodniczego. W rezerwatach Królewska Sosna i Zakręt występują jeziorka dystroficzne. Na ich zarastających taflach powstają charakterystyczne pływające wysepki, tworzące się z fragmentów zwartego kożucha roślinności przybrzeżnej. Możemy je oglądać z bliska, korzystając z wytyczonych na terenie tych rezerwatów ścieżek przyrodniczych.
Spośród łącznie jedenastu rezerwatów przyrody, utworzonych na terenie parku, szczególną uwagę zwraca Jezioro Łuknajno, z jedną z największych w Europie kolonii łabędzia niemego (liczącą nawet 2000 osobników). Wokół jeziora również wytyczono ścieżkę przyrodniczą, która umożliwia dotarcie do trzech wież widokowych służących do obserwacji ptaków.
Takie obserwacje umożliwia również ścieżka edukacyjna „Wokół stawu w Pieckach”, poprowadzona m.in. drewnianymi pomostami o długości ponad 1 km. Wśród zamieszkujących akwen ptaków znajdziemy rybitwy, mewy, łabędzie, czaple, różne gatunki kaczek. Nad stawem pojawiają się też ptaki drapieżne, takie jak rybołów, błotniak stawowy, kania ruda czy bielik.
Na tropie fauny, flory i.… literatury
W poznawaniu bogactwa przyrodniczego terenów parku, oprócz ścieżek przyrodniczych, pomogą nam też szlaki piesze i rowerowe o łącznej długości ok. 150 km. Wzdłuż brzegów jezior Mikołajskiego, Bełdany i Śniardwy biegną odcinki Mazurskiej Pętli Rowerowej (cały szlak liczy ok. 300 km).
Szlak pieszy im. Karola Małłka (20 km) prowadzi ze wsi Krutyń przez rezerwat Królewska Sosna do Leśniczówki Pranie. Wędrując nim, zobaczymy kilka imponujących pomnikowych drzew, w tym najsłynniejszy pomnik przyrody w parku – „Zakochaną Parę” (dąb obejmujący konarami sosnę).
W Krutyni mieszkał i tworzył Karol Małłek, poeta i pisarz mazurski. W Praniu znajduje się muzeum poświęcone Konstantemu Ildefonsowi Gałczyńskiemu, poecie, który bywał w leśniczówce w latach 1950–1953. Innymi miejscowościami – już poza szlakiem – związanymi z literaturą są Zgon, gdzie mieszkał pisarz Igor Newerly i Piersławek, gdzie działa izba pamięci poświęcona urodzonemu tu pisarzowi Ernstowi Wiechertowi.
W budynku przy siedzibie parku w Krutyni urządzono Izbę Pamięci Karola Małłka. W tym samym budynku działa muzeum przyrodnicze. Możemy tu obejrzeć m.in. sześć dioram, prezentujących zwierzęta występujące w różnorodnych siedliskach parku. Dzikie zwierzęta na żywo możemy zaś spotkać w Popielnie (koniki polskie) i Kadzidłowie.
W tej ostatniej miejscowości jest także Osada Kulturowa – miniskansen, na który składa się siedem drewnianych budynków z południowej części Mazur. We wsi Wojnowo warto odwiedzić dawny klasztor starowierców, w którym działa poświęcone im muzeum. We wsi jest również ich cmentarz i świątynia (molenna) oraz cerkiew prawosławna. W Pieckach znajdziemy Muzeum Regionalne im. Walentyny Dermackiej z Sapiehów, prezentujące polską sztukę ludową, w szczególności figurki wykonane z gliny.
Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej
Najmłodszy park w regionie. Obejmuje swym zasięgiem puszczę, której szata roślinna miejscami przypomina syberyjską tajgę. Poznawanie walorów parku ułatwia dziesięć ścieżek edukacyjnych oraz sieć szlaków pieszych i rowerowych. Wzdłuż granic parku biegnie regionalny odcinek szlaku Green Velo, najdłuższej trasy rowerowej w Polsce.
Wiosną 2021 r. do rominckich lasów zostały wypuszczone żubry, sprowadzone z puszcz Boreckiej i Knyszyńskiej. Stado rozwija się i poznaje nowe siedlisko. Na terenie parku utworzono sześć rezerwatów przyrody (a dwa kolejne w jego otulinie).
Na przełomie XIX i XX w. tereny puszczy stały się zamkniętym rewirem łowieckim niemieckiego cesarza Wilhelma II. Pamiątką po jego polowaniach są tzw. głazy Wilhelma upamiętniające jego sukcesy myśliwskie. W polskiej części puszczy zachowało się osiem takich głazów, w tym dwa łatwo dostępne dla turystów: „Głaz mały”, dokumentujący polowanie z 1900 r. oraz „Głaz dwutysięczny” z 1912 r., postawiony na pamiątkę zabicia przez władcę dwutysięcznego jelenia.
Najbardziej znanymi zabytkami na terenie parku są dwa bliźniacze wiadukty kolejowe w Stańczykach, zbudowane w pierwszych dekadach XX w. Mają wysokość 36,5 m i długość 190 m. Monumentalne konstrukcje wyrastają ponad korony otaczających je drzew, łącząc brzegi doliny rzeczki Błędzianki.
Na skraju Puszczy Rominckiej leży Gołdap, która może pochwalić się najczystszym powietrzem w Polsce. Miasto jest pierwszym uzdrowiskiem w regionie, działa tutaj sanatorium, a kuracjusze i turyści mogą korzystać z Mazurskich Tężni Solankowych o długości 220 m oraz Pijalni Wód Mineralnych i Leczniczych.
Park Krajobrazowy Wzgórz Dylewskich
Najmniejszy park na Warmii i Mazurach, obejmujący część Garbu Lubawskiego z najwyższym wzniesieniem regionu – Dylewską Górą (312 m n.p.m.). Można tu poczuć się dosłownie jak w górach. Tym bardziej, że na terenie parku zamieszkuje stado owiec górskich – muflonów. Można je spotkać, wędrując leśną ścieżką dydaktyczną „Góra Dylewska”. Wiedzie ona m.in. nad Jezioro Francuskie do jednego z trzech rezerwatów przyrody utworzonych na terenie parku. Według legendy nazwa jeziora pochodzi z czasów kampanii napoleońskiej, gdy miejscowi chłopi utopili w nim kilku Francuzów, mszcząc się za krzywdę wyrządzoną dziewczynie.
Na Dylewskiej Górze można też odwiedzić lapidarium geologiczne, gromadzące ponad 30 głazów. Okazy te reprezentują wszystkie typy skał: magmowe, osadowe i metamorficzne.
Rzeźba Wzgórz Dylewskich tworzy doskonałe warunki dla uprawiania narciarstwa biegowego. Gdy tylko spadnie śnieg, miejscowi pasjonaci wytyczają sieć atrakcyjnych tras.
Spośród zabytkowych budowli na terenie parku warto zwrócić uwagę na trzyprzęsłowy wiadukt kolejowy w Glaznotach – drugi co do wysokości w regionie (po opisanych wyżej budowlach w Stańczykach). Został zbudowany w 1909 r. i był najokazalszym spośród 25 wiaduktów na działającej do 1945 r. linii kolejowej z Ostródy do Turzy Wielkiej.
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
Również niczym w górach możemy poczuć się w Parku Krajobrazowym Wysoczyzny Elbląskiej. Wysoczyzna swoją kulminację osiąga na Srebrnej Górze (198 m n.p.m.), a malowniczymi klifami schodzi do Zalewu Wiślanego, który ma połączenie z Morzem Bałtyckim. Na terenie parku utworzono cztery rezerwaty przyrody, a przy jego granicy kolejny – Zatokę Elbląską, na terenie którego stwierdzono występowanie 86 gatunków ptaków gniazdujących. Dzięki ścieżce przyrodniczej „Ptasi Raj” możemy dotrzeć do pomostu z czatownią, umożliwiającą obserwowanie ptaków bytujących w nadbrzeżnych szuwarach i polujących na ryby w zatoce.
Do najbardziej znanych pomników przyrody w parku należą dąb im. Jana Bażyńskiego w Kadynach, którego wiek szacuje się na ok. 700 lat, oraz Święty Kamień – głaz leżący w wodach Zalewu Wiślanego, domniemany kamień ofiarny wczesnośredniowiecznych Prusów. Od dębu Bażyńskiego do rezerwatu przyrody Kadyński Las biegnie kolejna ścieżka przyrodniczo-historyczna. Umożliwia ona zwiedzenie okolic Kadyn oraz obejrzenie chronionego fragmentu, charakterystycznego dla wysoczyzny, starego lasu bukowego z pojedynczymi dębami. Kadyny przyciągają turystów zabudowaniami dawnej wsi cesarskiej z XIX w., w tym pałacem, folwarkiem i fabryką porcelany, a także klasztorem franciszkanów.
Charakterystycznymi dla lokalnego budownictwa obiektami są zabytkowe domy podcieniowe. Zobaczymy je w: Łęczu, Kamionku Wielkim, Pagórkach i Elblągu-Próchniku.
Bogata historia w krajobraz wpisana
Nad Zalewem Wiślanym na terenie parku oprócz Kadyn leżą wieś Suchacz i miasteczko Tolkmicko. Suchacz zasłynął jako miejsce, w pobliżu którego rozegrała się największa bitwa morska pomiędzy flotą krzyżacką a połączonymi siłami króla polskiego i Związku Pruskiego. Doszło do niej na wodach zalewu podczas wojny trzynastoletniej w 1463 r., a zakończyła się ona spektakularnym zwycięstwem sprzymierzonych. O bitwie przypomina głaz pamiątkowy ustawiony w Suchaczu.
W Tolkmicku możemy zwiedzić gotycki kościół św. Jakuba Apostoła i zobaczyć secesyjny budynek nieczynnego dworca kolejowego z 1901 r. Warto też wejść na taras widokowy wieży ratusza i zajść do działającego w nim Muzeum Regionalnego. W okolicach Tolkmicka zachowało się wielkie grodzisko staropruskie zwane Wałami Tolkmita.
Przez Tolkmicko oraz zlokalizowane w pobliżu granic parku miasta o bogatej historii – Elbląg i Frombork – wiodą m.in. regionalny odcinek szlaku rowerowego Green Velo oraz Szlak Kopernikowski (pieszy i drogowy). Z Kopernikiem związany jest szczególnie Frombork, gdzie astronom mieszkał i pracował przez blisko 30 lat, tam też zmarł i został pochowany. Na fromborskim Wzgórzu Katedralnym wznosi się imponująca archikatedra oraz budowle, w których działa Muzeum Mikołaja Kopernika z planetarium.
W granicach Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej znajduje się park miejski Elbląga o nazwie Bażantarnia. W poznaniu jego i dziejów okolicy pomoże nam ścieżka przyrodniczo-historyczna „Bażantarnia” (6 km), wiodąca po jego najciekawszych zakątkach. Elbląg to najstarsze miasto regionu (rok założenia 1237, prawa miejskie 1246), z ciekawymi gotyckimi zabytkami, m.in.: katedrą św. Mikołaja, Bramą Targową, Ścieżką Kościelną. W mieście bierze swój początek Kanał Elbląski wiodący do Ostródy. Ten zabytek XIX-wiecznej hydrotechniki to najdłuższy kanał żeglowny w Polsce (wraz z odgałęzieniami 152 km). Latem po kanale pływają statki wycieczkowe (podobnie też po Zalewie Wiślanym). Kanał umożliwia im nie tylko podróżowanie wodą, ale i pokonywanie różnicy poziomów (ok. 100 m) lądem – na wózkach przeciąganych po pochylniach.
Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego
Kanał Elbląski przecina tereny Pojezierza Iławskiego, objęte ochroną w parku krajobrazowym (który częściowo znajduje się w województwie pomorskim). W jego granicach znalazł się Jeziorak – najdłuższe jezioro w Polsce (27,5 km), a także trzy rezerwaty przyrody. Jeziorak i połączone z nim Kanałem Dobrzyckim Ewingi to akweny lubiane przez żeglarzy.
Przy siedzibie parku w Jerzwałdzie działa ogród dydaktyczny, gdzie można poznawać różne siedliska i gatunki roślin. W tej miejscowości przez wiele lat mieszkał i tworzył pisarz Zbigniew Nienacki (pochowany na miejscowym cmentarzu), autor m.in. cyklu książek o przygodach Pana Samochodzika, powieści historycznych i obyczajowych (np. „Raz w roku w Skiroławkach”).
Najciekawszym zabytkiem w pobliżu parku pozostają ruiny zamku kapituły pomezańskiej w Szymbarku. Pierwotnie zamek był drugą co do wielkości budowlą obronną w państwie krzyżackim – po zamku w Malborku. Choć od lat powojennych pozostaje w ruinie, stał się tłem scen filmu Volkera Schlöndorffa „Król Olch” z Johnem Malkovichem w roli głównej. Do Szymbarka wiedzie, stanowiąca pomnik przyrody, Aleja Napoleona, na którą składa się kilkadziesiąt wiekowych sosen. Drugi imponujący zabytek pozostający w ruinie to pałac w Kamieńcu, ze względu na swoją niegdysiejszą świetność nazywany Wschodniopruskim Wersalem. Zbudowany w stylu baroku francuskiego na początku XVIII w., w 1807 r. gościł Napoleona i Marię Walewską. Ocalone od zniszczenia cztery alegoryczne rzeźby z pałacowej attyki można podziwiać na skwerze w Iławie. To położone w pobliżu granicy parku miasto jest znanym ośrodkiem turystyki wodnej.
Welski Park Krajobrazowy
Rozciąga się w południowo-zachodniej części województwa i obejmuje część biegu rzeki Wel, stanowiącej malowniczy szlak kajakowy (99 km). Spływ można rozpocząć w okolicach Dąbrówna. Dalej rzeka płynie przez Rybno i Lidzbark, a przed Nowym Miastem Lubawskim uchodzi do Drwęcy. Trasa przecina osiem jezior i jest bardzo różnorodna – miejscami leniwy nurt meandruje, gdzie indziej ma charakter górski i obfituje w przeszkody.
Ten ostatni odcinek został objęty granicami rezerwatu przyrody – jednego z czterech na obszarze parku – o wiele mówiącej nazwie Piekiełko. Wartki nurt i kamieniste dno rzeki tworzą doskonałe warunki do bytowanie ryb łososiowatych. Na dnie występuje krasnorost hildenbrandia rzeczna, który tworzy na kamieniach skupiska w czerwonym kolorze. Wśród występujących w rezerwacie ptaków uwagę zwracają dwa chronione gatunki związane z górami: pluszcz oraz pliszka górska. Z kolei ptactwo wodne możemy obserwować z wieży widokowej ustawionej na skraju rezerwatu przyrody Jezioro Neliwa.
W siedzibie parku w Jeleniu warto zwiedzić Muzeum Przyrody i Muzeum Etnograficzne im. Edwarda Klemensa. Pierwsze prezentuje trzy główne typy ekosystemów: leśny, wodny oraz pól i łąk mozaikowatego krajobrazu rolniczego. W drugim możemy obejrzeć sprzęty gospodarstwa wiejskiego. Z kolei w Lidzbarku warto zajrzeć do oryginalnego muzeum pożarnictwa. Wśród zbiorów są dawne urządzenia gaśnicze, wyposażenie strażackie, dokumenty i publikacje.
Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy
W pobliżu Lidzbarka Welskiego rozciąga się Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy, którego większość leży na obszarze województw mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego. Obejmuje on wschodnią część Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego, a jego główną rzeką jest Brynica, dopływ Drwęcy. Na terenie parku utworzono siedem rezerwatów przyrody, w tym Jar Brynicy i Jar Brynicy II, chroniące odcinek tej rzeki o najbardziej górskim charakterze, płynący dnem wąwozu o głębokości 40–50 m.
Brodnicki Park Krajobrazowy
W kujawsko-pomorskim leży również większość Brodnickiego Parku Krajobrazowego, który obejmuje centralną część Pojezierza Brodnickiego. Główną rzeką parku jest Skarlanka – jeden z bardziej atrakcyjnych szlaków kajakowych w Polsce. Kajakarze chętnie pływają także innymi szlakami Pojezierza Brodnickiego. W poznawaniu walorów tych terenów pomagają ścieżki dydaktyczne, a także szlaki piesze i rowerowe. Najcenniejsze obszary przyrodnicze parku chroni osiem rezerwatów przyrody. W Łąkorzu działa Muzeum Lokalne, prezentujące zbiory związane z kulturą ludową ziemi lubawskiej, historią regionu, lokalnym rolnictwem i rzemiosłem.
Więcej informacji o atrakcjach poszczególnych parków i wytyczonych w nich szlakach turystycznych możemy znaleźć na stronie
/
Oprac. Rafał Śliwiak
