Mikołaj Kopernik to najbardziej znana postać związana z Warmią. Spędził tutaj blisko 40 lat życia, obfitującego nie tylko w odkrycia naukowe. Jak na człowieka renesansu przystało, zajmował się bowiem także literaturą, dyplomacją, sztuką wojenną, ekonomią, medycyną, techniką. Wędrując Szlakiem Kopernikowskim, wiodącym śladami wielkiego astronoma, możemy zobaczyć wiele ciekawych zabytków dawnej techniki.
W przyszłym roku będziemy obchodzili okrągłe rocznice urodzin i śmierci Mikołaja Kopernika (1473-1543). To dobra okazja, żeby przypomnieć nie tylko o jego największych osiągnięciach, ale i poznawać mniej znane aspekty jego życia, jak dyplomatyczna gra prowadzona z krzyżackimi szpiegami czy domniemany romans z gdańską mieszczką. Wszechstronność Kopernika powodowała, że nie tylko przypisywano mu cudze wynalazki czy budowle inżynieryjne, ale nawet pomysł… smarowania chleba masłem. Ten żart amerykańskich naukowców z 1973 r. tak się rozpowszechnił, że do dzisiaj jest powtarzany w poważnych opracowaniach jako fakt.
Dziś przez miejscowości związane z życiem i działalnością wielkiego uczonego turyści mogą wędrować Szlakiem Kopernikowskim. Ma on wersje drogową (271 km) i pieszą (236 km), których przebieg częściowo się pokrywa. Za rowerową wersję tego szlaku możemy uznać połączenie Łynostrady (z Olsztyna do Lidzbarka Warmińskiego) z odcinkiem Wschodniego Szlaku Rowerowego Green Velo (z Lidzbarka Warmińskiego do Elbląga). Śladami Kopernika możemy także… popłynąć kajakiem, pokonując odcinek Łyny z Olsztyna do Lidzbarka Warmińskiego. W miastach leżących na szlaku zachowało się wiele budowli pamiętających czasy astronoma, ale znajdziemy w nich również ciekawe zabytki techniki i inżynierii.
Wieża z widokiem na wiatraki w Olsztynku
Wieżę ciśnień w Olsztynku uruchomiono w 1906 r. Przez niemal wiek (do 2004 r.) stanowiła element systemu wodociągowego miasta. Ma ośmioboczny kształt, siedem kondygnacji i 34 m wysokości. Po zakończonej w 2020 r. rewitalizacji, wieża ponownie służy mieszkańcom miasta i jego gościom, ale już w innym charakterze. W ramach prac rewitalizacyjnych dawny zbiornik na wodę przebudowano, nadając mu formę tarasu widokowego (można tu dotrzeć windą), z którego rozciąga się panorama Olsztynka i okolic. W wieży powstały też ścianka wspinaczkowa i sala konferencyjna, w której organizowane są wydarzenia kulturalne.
Olsztynek od dawna najbardziej znany jest z Muzeum Budownictwa Ludowego – Parku Etnograficznego, powstałego na bazie przeniesionego w latach 1938-1942 Muzeum Wsi z Królewca. Odwiedzającym udostępniono 79 obiektów architektury wiejskiej z Warmii, Mazur, Powiśla i Małej Litwy z XIX i XX w. Oprócz budynków mieszkalnych, karczmy i drewnianego kościoła, znajdziemy tam także: wędzarnię, olejarnię, garncarnię, kuźnię, młyn wodny i cztery wiatraki.
Najstarszy z tych ostatnich to kopia „paltraka” z Sambii. W 1974 r. przeniesiono do skansenu z Wodzian na Powiślu wiatrak kozłowy („koźlak”) z XVIII w. Niedawno zakończono remont jedynego w regionie wiatraka typu „paltrak” pokrytego gontem. Zbudowano go w drugiej połowie XIX w., a do skansenu przeniesiono w latach 1976-1977 z Ruskiej Wsi w powiecie mrągowskim. W ramach remontu m.in. odtworzono i zamontowano skrzydła. Niebawem dawny blask odzyska też ostatni z muzealnych wiatraków, „holender”, przeniesiony w latach 1962-1965 z Dobrocina w gminie Małdyty. Zbudowany w 1773 r., mielił zboże na mąkę do 1950 r. Dzięki remontowi ten wiatrak również zyska nowe skrzydła.
Z obserwatorium do muzeum techniki w Olsztynie
Także zbudowana w 1897 r. wieża ciśnień w Olsztynie dzisiaj pełni inne funkcje niż pierwotnie. W 1979 r. urządzono w niej obserwatorium astronomiczne. W pogodne dni można tu oglądać przez teleskopy plamy na Słońcu, a w bezchmurne noce – rozgwieżdżone niebo. Do zwiedzania udostępniono tu również pracownie naukowe z instrumentami wykorzystywanymi w astronomii, m.in. zegarem Shortta – najdokładniejszym czasomierzem mechanicznym, oraz zegarem radiowym odbierającym sygnały czasu słonecznego.
W parku Centralnym, w zabytkowym tartaku Raphaelsohnów z 1884 r. urządzono Centrum Techniki i Rozwoju Regionu „Muzeum Nowoczesności”. Jego ekspozycje przybliżają życie mieszkańców Olsztyna i okolic w okresie intensywnego rozwoju gospodarczego regionu na przełomie XIX i XX w. Można tu oglądać fotografie i eksponaty z epoki, modele i przekroje budowli i urządzeń, a także interaktywne prezentacje multimedialne. Wyeksponowano również relikty dawnego zakładu, odnalezione w trakcie prac przy rewitalizacji budynku.
Muzeum Nowoczesności 
Muzeum Nowoczesności
Wędrówki wzdłuż Łyny i Wadąga
W krajobraz olsztyńskiego parku Podzamcze wkomponowują się dwa wiadukty kolejowe, spinające zbocza doliny Łyny. Wznosząc się 21,6 m nad poziom rzeki, mają ponad 68 m długości i 6,6 m szerokości. Monumentalne, trzyprzęsłowe konstrukcje wybudowano z czerwonej cegły, czoło starszej wykonano z granitowych ciosów, młodszej – z żółtej cegły klinkierowej. Wiadukt północny oddano do użytku w 1872 r., południowy – w 1893 r. Po obu nadal każdego dnia przejeżdżają dziesiątki pociągów.
W olsztyńskim Lesie Miejskim, za ujściem Wadąga do Łyny, usytuowana została elektrownia wodna Łyna. Uruchomiono ją w 1907 r., by zapewnić energię elektryczną dla miasta, a w szczególności uruchomionej linii tramwajowej. W budynku siłowni nadal pracują generatory i turbiny zamontowane w 1927 r.
Warto też zobaczyć most drogowy na rzece Wadąg w Dywitach, w pierwotnej formie wzniesiony w 1934 r. Stał się on sławny dzięki „wystąpieniu” w serialu „Stawka większa niż życie”. W jednej z końcowych scen odcinka pt. „Podwójny nelson” z mostu do rzeki spada samochód nadradcy Gebhardta. Scena ta znalazła się też w czołówce rozpoczynającej każdy odcinek serialu.
Warsztaty w Dobrym Mieście i most w Pieniężnie
W Dobrym Mieście w czterech zabytkowych kamienicach z przełomu XVII i XVIII w. urządzono Skansen Miejski. Odtworzono tu zakłady rzemieślnicze z początku XX w.: szewsko-rymarski, krawiecki i fryzjerski, a także atelier fotograficzne oraz piekarnię z częścią mieszkalną. W jednej z kamienic urządzono też galerię sztuki, w innej zaś – stałą ekspozycję historyczną dotyczącą wojen napoleońskich oraz dziejów Dobrego Miasta.
Skansen w Dobrym Mieście 
Skansen w Dobrym Mieście
W Pieniężnie można obejrzeć drugi co do wysokości czynny most kolejowy w Polsce. Wznosi się on 28 m nad przepływającą przez miasto Wałszą. Został oddany do użytku w 1885 r. Ma długość 157 m, a jego konstrukcja opiera się na dwóch filarach. W 1945 r. wojska niemieckie wysadziły budowlę, którą odtworzono w identycznym kształcie w 1951 r. U podnóża filarów można odnaleźć ceglane elementy pierwotnej konstrukcji.
Dwie wieże we Fromborku…
Frombork to miasto, w którym Kopernik spędził blisko 30 lat. Zapewne dlatego przypisywano mu zaprojektowanie kanału o długości 6 km, który zaopatrywał Frombork w wodę z rzeki Baudy. Choć dzisiaj nosi nazwę Kanału Kopernika, jest starszy od astronoma o blisko pół wieku, bo wykopano go w 1427 r. Swoją funkcję spełniał do XX w. Nad kanałem wznosi się Wieża Wodna z 1571 r., najstarsza tego typu budowla na Warmii. Jej zadaniem było dostarczanie wody na Wzgórze Katedralne. Przez dwa wieki spełniała swoją funkcję dzięki systemowi czerpaków, zamontowanych przez Valentina Haendla z Wrocławia. Dziś na szczycie wieży mieści się taras widokowy.
Wieża Radziejowskiego 
Wieża wodna
Najwyższą budowlą pobliskiego Wzgórza Katedralnego jest ufundowana w 1685 r. dzwonnica, zwana Wieżą Radziejowskiego (70 m). Na jej szczycie urządzono taras widokowy, z którego widać miasto i jego dalekie okolice. W oktogonie wieży działa planetarium, natomiast na wyższym poziomie zawieszono wahadło Foucaulta, którego działanie dowodzi ruchu obrotowego Ziemi. Kula o wadze 46 kg, zawieszona na linie o długości 28,5 m, po wprawieniu w ruch wahadłowy rysuje na podłożu linie, których płaszczyzna przesuwa się wraz z upływem czasu.
Wahadło Foucaulta
…i dwa mosty zwodzone w Elblągu
Dawniej życie elbląskiego portu koncentrowało się wokół rzeki Elbląg. Obecnie na jej nabrzeżu urządzono spacerowy Bulwar Zygmunta Augusta. Na położoną po drugiej stronie rzeki Wyspę Spichrzów wiodą dwa zwodzone mosty: Wysoki i Niski. Choć powstały współcześnie, to nawiązują do wcześniejszych konstrukcji, które służyły Elblążanom przez wieki.
Historia mostu Niskiego zaczyna się w XVI w. W 1885 r. drewniany most zwodzony zastąpiono stalowym. Pomimo uszkodzeń przetrwał II wojnę światową. Ostatecznie rozebrano go w 1984 r. Most Wysoki także przez lata funkcjonował jako drewniany most zwodzony. Po pożarze w 1917 r. odbudowano go jako żelbetowo-stalowy w 1926 r. i spełniał swoją funkcję do lutego 1945 r. Odtwarzanie mostów według historycznych wzorów trwało trzy lata. Most Niski ma szerokość 10 m i służy ruchowi samochodowemu, rowerowemu i pieszemu, Most Wysoki jest węższy (6 m) i przeznaczony tylko dla ruchu pieszego.
Rzeka Elbląg to początkowy odcinek drogi wodnej Kanału Elbląskiego, stanowiącego zabytek XIX-wiecznej hydrotechniki. Więcej na jego temat przeczytacie w artykule :
Kraina Kanału Elbląskiego – ❤ W_M | PRZEGLĄD TURYSTYCZNY (lovewm.pl)
Więcej informacji o atrakcjach na Szlaku Kopernikowskim można znaleźć na www.szlakkopernikowski.pl.
Opracowanie Rafał Śliwiak
Departament Turystyki i Sportu UMWWM
