Najdłuższy kanał żeglowny w Polsce stanowi unikalny w skali świata zabytek hydrotechniki XIX w. Dzięki pięciu pochylniom płynące nim statki pokonują różnicę poziomów sięgającą 100 m. W sezonie turystycznym na kanale są organizowane rejsy turystyczne i spływy kajakowe. Przez cały rok warto poznawać zabytki i inne atrakcje w miejscowościach, które łączy system dróg wodnych Kanału Elbląskiego.
W założeniach kanał miał umożliwiać transport towarów, w szczególności drewna i płodów rolnych, z okolic Ostródy i Iławy do portu w Elblągu. Pomysły przekopania kanału łączącego jeziora Jeziorak i Drwęckie z jeziorem Druzno lokalni włodarze snuli od stuleci. Przeszkodą w realizacji tych pomysłów okazywały się problemy finansowe i techniczne.
Myśl techniczna pokonała trudności
Możliwości ich przezwyciężenia pojawiły się w I połowie XIX w. Po podjęciu w 1837 r. ostatecznej decyzji o budowie Kanału Elbląskiego rozpoczęto prace projektowe. Głównym architektem inwestycji został Georg Jacob Steenke. Potem kierował on również pracami budowlanymi, które ruszyły w 1844 r., a po uruchomieniu kanału pełnił funkcję jego administratora.
Aby zniwelować różnicę poziomów sięgająca 100 m (co odpowiada wysokości 40-piętrowego budynku), Steenke zaplanował budowę aż 32 śluz na odcinku ok.10 km. Jednak zmienił pierwotną koncepcję po wyjeździe w 1850 r. do New Jersey w Stanach Zjednoczonych, gdzie podpatrzył urządzenia Kanału Morrisa. Modernizując je, zaprojektował pięć pochylni o suchych grzbietach, na których ułożono tory. Jednostki pływające przejeżdżają po nich na wózkach, które poprzez system cięgieł i kołowrotów są napędzane siłą spadku wody.
Budowę czterech pochylni (Buczyniec, Kąty, Oleśnica, Jelenie) ukończono w 1860 r., dzięki czemu Kanał Elbląski mógł zostać uroczyście otwarty. Piątą pochylnię (Całuny Nowe) wybudowano w latach 1874-1881 w miejscu powstałych wcześniej kilku śluz. Mechanizmy wszystkich pochylni działają do dzisiaj. Dzięki temu jednostki pływające mogą poruszać się zarówno po wodzie, jak i „po trawie” (czyli po trawiastych grzbietach pochylni).
Niezwykłe atrakcje dla turystów
Budowa kanału kosztowała równowartość 77 ton złota – o jedną dziesiątą więcej niż wzniesienie wieży Eiffla. Jednak ze względu na rozwój kolei tracił on znaczenie drogi wodnej do spławiania towarów i od lat 30. XX w. jest wykorzystywany jako szlak turystyczny. Potwierdzeniem niezwykłej wartości Kanału Elbląskiego jest uznanie go w 2011 r. za pomnik historii.
Główna droga wodna, łącząca Ostródę z Elblągiem, liczy 84 km, ale ma ona też odgałęzienia: w kierunku zachodnim do Iławy i Zalewa, oraz wschodnim – do Starych Jabłonek. Uwzględniając te odcinki, całkowita długość szlaku wynosi blisko 152 km. Przedłużeniem kanału z Elbląga do Zalewu Wiślanego jest rzeka Elbląg. Zachodnie odgałęzienie kanału (Kanał Iławski) prowadzi od Miłomłyna, m.in. groblą przecinającą Jezioro Karnickie, do Jezioraka. Jeziorak z jeziorem Ewingi ma połączenie dzięki Kanałowi Dobrzyckiemu. Wschodnia odnoga Kanału Elbląskiego (Kanał Ostródzki) łączy Jezioro Drwęckie z jeziorami Szeląg Wielki i Szeląg Mały. Połączenie jeziora Ruda Woda z Bartężkiem nosi nazwę Kanału Bartnickiego. Oprócz wspomnianych pochylni na kanale wybudowano także cztery śluzy (pomiędzy Miłomłynem a Starymi Jabłonkami).
Śluza Miłomłyn 
Tablica pamiątkowa w Miłomłynie
Statkiem i kajakiem po wodzie i trawie
Po systemie Kanału Elbląskiego i połączonych z nim jeziorach pływają statki wycieczkowe (od końca kwietnia do połowy października). Najczęściej statki kursują na trasach (w obie strony): Ostróda–Miłomłyn, Ostróda – Stare Jabłonki, Elbląg–Buczyniec. Można indywidulanie skorzystać z kursu planowego lub w grupie samodzielnie wybrać termin i trasę rejsu. Można też wypożyczyć jacht motorowy, by pływać, gdzie oczy poniosą.
Kanał Elbląski jest również popularnym szlakiem kajakowym. Jego poszczególne odcinki można pokonywać, organizując spływy jednodniowe, weekendowe lub dłuższe. Bogata baza noclegowa wokół drogi wodnej umożliwia zaplanowanie różnych wariantów spływów.
Przez Jezioro Drwęckie z kanałem łączy się rzeka Drwęca (w regionie ok. 110 km), również stanowiąca atrakcyjną trasę kajakową. Spokojny nurt i brak przeszkód to zalety tej rzeki dla mało doświadczonych kajakarzy. Przed Nowym Miastem Lubawskim do Drwęcy uchodzi rzeka Wel (99 km). Rzeka przecina osiem jezior i jest bardzo różnorodna – miejscami leniwy nurt meandruje, gdzie indziej ma charakter górski i obfituje w przeszkody.
Wśród najsławniejszych osób uczestniczących w spływach kajakowych systemem Kanału Elbląskiego był ks. Karol Wojtyła, przyszły papież Jan Paweł II. W 1959 r. uczestniczył w spływie, który wiódł kanałem z Elbląga do Ostródy, potem z powrotem do Miłomłyna i stamtąd odnogą kanału na Jeziorak, kończąc się w Iławie. Drugi raz Karol Wojtyła pływał po Jezioraku (i jeziorze Ewingi) w 1973 r. W 20-lecie pontyfikatu Jana Pawła II (1998 r.) utworzono liczący 40 km Szlak Papieski na Kanale Elbląskim, łączący Ostródę z Miłomłynem i Iławą. W 2000 r. na terenie śluzy w Miłomłynie odsłonięto tablicę pamiątkową i posadzono Dąb Papieski.
Poznamy krainę, wędrując szlakiem
Ciekawe miejsca zlokalizowane wokół dróg wodnych łączy drogowy Szlak Kanału Elbląskiego mający formę pętli (278 km). Obok pochylni w Buczyńcu warto zwiedzić jej maszynownię oraz Izbę Historii Kanału Elbląskiego.
W Raczkach Elbląskich można stanąć w najniżej położonym punkcie w Polsce (-1,8 m p.p.m.). Do atrakcji godnych uwagi należą również m.in.: zamek i obwarowania miejskie w Pasłęku, ruiny zamku kapituły pomezańskiej w Szymbarku, pozostałości zamku, gotycki ratusz i Pałac Dohnów (z muzeum poświęconym Herderowi) w Morągu, zabytki gotyckiej architektury sakralnej (m.in. w Suszu i Zalewie), pałace i dwory. W Elblągu ma swój początek Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo, którego regionalny odcinek liczy blisko 400 km. Ostródę z Elblągiem połączył Szlak Rowerowy Kanału Elbląskiego (ponad 80 km).
Elbląg – najstarsze miasto województwa
Świadectwem bogatej przeszłości Elbląga są m.in.: Brama Targowa z początku XIV w., unikalna średniowieczna Ścieżka Kościelna, czyli przejście na Starym Mieście łączące kościoły: pw. św. Ducha (XIV w.), katedralny pw. św. Mikołaja (XIII w.) i dawną świątynię gotycką (XIII w.), która obecnie jest siedzibą Centrum Sztuki – Galerii EL. Warte odwiedzenia są także inne budowle sakralne powstałe w różnych okresach, m.in. kościoły: pw. Bożego Ciała (XIII w.), pw. św. Jerzego i pw. św. Antoniego (XIV w.), neogotycki pw. św. Wojciecha (1902), czy pomennonickie pw. bł. Doroty z Mątów (XVIII w.) i pw. Dobrego Pasterza (1890).
Brama Targowa w Elblągu 
Katedra pw. św. Mikołaja w Elblągu
W dwóch budynkach na terenie dawnego zamku krzyżackiego działa Muzeum Archeologiczno-Historyczne. Prezentowane zbiory pochodzą m.in. z wikińskiego emporium Truso, gockiego cmentarzyska w Weklicach i wykopalisk na elbląskim Starym Mieście. Chwile wytchnienia można znaleźć w parku leśnym Bażantarnia, który łączy się z Parkiem Krajobrazowym Wysoczyzny Elbląskiej.
Muzeum w Elblągu 
Muzeum w Elblągu 
Park Bażantarnia
Ostróda – tu stacjonował Napoleon
Zamek krzyżacki w Ostródzie zaczęto wznosić w 1349 r. W 1807 r. przez kilka tygodni mieszkał w nim Napoleon Bonaparte. Oprócz zamku w mieście zachowały się m.in.: gotycki kościół pw. św. Dominika Savio (XIV w.), neogotycki kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (1875), neogotycka wieża ciśnień, neogotycki kościół ewangelicko-metodystyczny (1907). Na wieży tego ostatniego urządzono punkt widokowy. W salach zamku działa muzeum, prezentujące zbiory związane z przeszłością ziemi ostródzkiej, w tym kolekcje ceramiki i broni z okresu średniowiecza. Szczególną uwagę zwraca kilka skarbów monet i ozdób odnalezionych w okolicy przez pasjonatów historii.
Promenada nad J. Drwęckim w Ostródzie 
Zamek w Ostródzie
Wizytówką Ostródy i najchętniej odwiedzanym miejscem aktywnego wypoczynku jest nabrzeże Jeziora Drwęckiego z największym molo w województwie, plażą, kompleksem sportowo-rekreacyjnym i amfiteatrem.
Iława – nad najdłuższym jeziorem w Polsce
Miasto położone nad Jeziorakiem może pochwalić się zabytkowym układem urbanistycznym. Najstarszą budowlą jest tutaj kościół pw. Przemienienia Pańskiego (1325), niegdyś wkomponowany w mury miejskie (XIV w.), z których zachowały się fragmenty. Inne zabytki to m.in.: była gazownia (1899), obecnie cerkiew greckokatolicka pw. św. Jana Teologa, dworzec kolejowy (1900), ratusz (1912), osiedle willowe zwane Małym Sopotem, trzy wieże ciśnień, cztery rokokowe rzeźby z pałacu w Kamieńcu, wczesnośredniowieczne grodzisko na wyspie Wielkiej Żuławie. Na północ od miasta rozciąga się Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego.
Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Iławie
Iława z lotu ptaka
Rejon Jezioraka upodobał sobie pisarz Zbigniew Nienacki, który mieszkał i tworzył w Jerzwałdzie. Tutejsze jeziora i lasy czynił tłem akcji wielu swoich książek, w szczególności tych z serii o Panu Samochodziku.
Więcej informacji o kanale i atrakcjach turystycznych wokół niego można znaleźć na www.krainakanaluelblaskiego.pl.
Opracowanie Rafał Śliwiak
Departament Turystyki i Sportu UMWWM
fot. arch. UMWWM
